گزارش ویژه | جریان روشنفکری با حمایت دول غربی در پی برقراری مشروطه مبتنی بر الگوهای غربی بود

 

بی­‌تردید روحانیت شیعه در عهد قاجار از نیرومندترین و متنفذترین اقشار و ایران بود؛ اقتدار و مبارزاتی که منجر شد مظفرالدین شاه قاجار ۷ ماه پس از دستور تاسیس «عدالتخانه»، در روز ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ فرمان مشروطیت را صادر کرد.

 

مبارزات روحانیت شلاقی بر پیکره استبداد عصر قاجار

مبارزات سیاسی علما در جریان جنبش عدالت‌خواهی و سپس نهضت مشروعیت به اوج خود رسید با فعالیت­‌های مبارزاتی منسجم علما در انجمن‌های مخفی، جلسات دوره‌­ای و سخنرانی­‌های هماهنگ در جهت مردم نسبت به وقایع جاری مملکت، ضررهای استبداد و پیامدهای استعمار، روشنفکران هم به­ گرمی از این حرکت علما استقبال کردند و به منظور فراهم­ کردن شرایط مناسب جهت تحقق هدف خود یعنی تغییر نظام حکومتی ایران و برقراری نظام حکومتی مشروطیت منطبق با نمونه‌های غربی، به حمایت از آنها پرداختند و این همکاری و همراهی، پیروزی مشروطیت را اجتناب‌­ناپذیر ساخت.

پس از پیروزی نهضت مشروطیت علمایی چون شیخ فضل­‌ الله نوری، سید محمد طباطبایی و سید عبدالله بهبهانی به عنوان روحانیون برجسته پایتخت و هم به دلیل نقش مؤثر ایشان در رهبری و پیروزی نهضت در جلسات مجلس شرکت کردند.

 

جریانات منتهی به شکل‌گیری فرمان مشروطیت

 جمع کثیری از طبقات مختلف روحانیون هم به عنوان نماینده به مجلس راه یافتند. مدت زمانی نگذشت که اختلاف نظرهای مهمی در درون روحانیت، و در بین روشنفکران پدید آمد. این اختلاف نظرها موجب طرح سه جریان فکری در مجلس و جامعه شد:

الف) جنبش مشروعه­ طلبی به رهبری شیخ فضل­ الله نوری و با حمایت سیدکاظم یزدی، عالم برجسته نجف.

ب) اکثریت میانه‌­رو با حضور علمای مشروطه­‌خواه چون سید محمد طباطبایی و سید عبدالله بهبهانی و با حمایت گسترده علمای مشروطه‌خواه نجف همچون آخوند خراسانی، مجتهد مازندرانی و میرزای تهرانی و جمع کثیری از روشنفکران میانه رو همانند صنیع الدوله.

ج) اقلیتی از روشنفکران، طلاب، وعاظ و معممین تندرو همانند تقی­‌زاده، میرزا ابراهیم آقا، ملک‌­المتکلمین و سیدجمال واعظ.

دو گروه میانه‌­رو و تندرو در مجلس دوم در قالب احزاب اعتدالیون و دموکرات ظاهر شدند. در عمل جریان روشنفکری رو به گسترش نهاد و به خصوص روشنفکران تندرو تقویت شدند و در برابر آن، روحانیون و علمای برجسته یکی پس از دیگری کنار رفتند؛

شیخ فضل­ الله نوری اعدام و سید عبدالله بهبهانی ترور شد و آخوند خراسانی به طور مرموزی وفات یافت. تا آنکه در مجلس سوم سیدحسن مدرس کوشش کرد با منسجم­ کردن روحانیون و تشکیل حزب هیأت علمیه به مقابله با جریان روشنفکری بپردازد، اما تلاش‌های وی نیز موفقیت چندانی در پی نداشت.

 

استبداد داخلی و استعمار خارجی تسلیم مبارزات سیاسی روحانیت

در یک جمع‌­بندی کلی می­‌توان چنین استنباط کرد که علما با عنایت به مسئولیت خویش در دوران غیبت امام عصر (عج) و به منظور مقابله با استبداد داخلی و استعمار خارجی، به مبارزه­‌ای سازمان یافته در قالب تشکل‌ها، انجمن‌ها و احزاب اقدام کردند تا با برپایی حکومت مشروطه مبتنی بر احکام اسلامی، به اهداف خود یعنی حفظ اساس اسلام، اجرای احکام اسلامی، دفع ظلم و ستم و مقابله با ابعاد مختلف استعمار اعم از فرهنگی، سیاسی و اقتصادی دست یابند.

 اما اختلاف نظر در بین علمای مشروعه­‌خواه و مشروطه­‌خواه از یک‌سو و اختلاف‌ ­نظر بین روحانیون مشروطه‌­خواه از سوی دیگر موجب تضعیف حرکت روحانیت در برابر جریان روشنفکری شد. جریانی که با حمایت دولت‌های غربی در پی برقراری مشروطه مبتنی بر الگوهای غربی و جدایی دین از سیاست بود. همپای تضعیف روحانیت و در حاشیه قرار گرفتن آنها، نهضت مشروطیت نیز ضعیف شد. و در نهایت در برابر کودتای انگلیسی ۱۲۹۹ش از پا در آمد.

با این حال نهضت مشروطیت، استبداد دیرین پادشاهان ایرانی را به طور موقت پایان بخشید.

ادامه دارد...

منبع: نقش علما در انجمن ها و احزاب دوران مشروطیت

نظرات: (۰) هیچ نظری هنوز ثبت نشده است
ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی