معرفی کتاب | نهضت روحانیون ایران

 

مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین علی دوانی، مؤلف کتاب معتقد بود «نهضت روحانیت از مشروطه تاکنون گسستگی نداشته است»، چنین باوری او را ترغیب به ثبت این نهضت در تاریخ معاصر ایران کرد، او با جمع‌آوری اسناد، اعلامیه‌ها، نوارهای سخنرانی، عکس‌ها و دیگر مدارک ارزشمند، هدف خود را دنبال کرد و بعدها کتابش را با نام «نهضت روحانیون ایران» منتشر نمود.

 

مقدمه:

حجت‌الاسلام والمسلمین دوانی با پیروزی انقلاب اسلامی، به جمع آوری منابع تاریخی، اعلامیه‌ها و بیانیه‌ها همت گماشت. پس از گردآوری منابع، کتاب ۱۰ جلدی «نهضت روحانیون ایران» را در سال ۱۳۵۸ منتشر کرد که از آثار قابل توجه وی در زمینه تاریخ انقلاب اسلامی می باشد.

معرفی کتاب

بزرگترین آفتی که دانش تاریخ‌نگاری را همیشه در معرض تحریف قرار داده، ملوث نمودن آن به اغراض شخصی، گروهی، فرقه‌ای، حزبی، ایدئولوژیکی و غیره است. گذشته از تحلیل‌های تاریخی، نقل اخبار و رویدادها نیز حتی از آفت تحریف به دور نبوده، تا بدانجا که گهگاه شناخت واقعی یک رویداد نه تنها مشکل بلکه محال می‌نموده است.

در میان رویدادهای تاریخی، جنبش‌های سیاسی فردی و گروهی به ویژه جنبش‌های شیعی، بیش از همه در معرض خطر تحریف قرار داشته است، زیرا از یک سو بنا بر مبانی دقیق عقیدتی خود هیچگاه حکومت‌های وقت را به رسمیت و مشروعیت نشناخته و از دیگر سو همیشه و در هر فرصت علیه حاکمیت‌های سیاسی، نظامی و فرهنگی حکام ستمگر و استعمارگران متجاور به صور گوناگون علم طغیان برافراشته است. همین امر سبب گردید تا شیعیان در طول نه قرن در معرض آزار و تعقیب مدام و محرومیت‌های همه جانبه باشند.

دوران امنیت و آرامش سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حکومت صفویه، با سلطه افغان‌ها به پایان رسید و یک قرن بعد با ورود استعمار غربی به کشور، دوره‌ی جدیدی از مبارزات سیاسی، نظامی و فرهنگی روحانیت شیعه با استعمارگران غربی و عمال وابسته آنها آغاز گردید که تا پایان حکومت پهلوی ادامه داشت.

در قرون گذشته، تاریخ عموماً توسط مورخینی نوشته می‌شده که در خدمت زر و زور قرار داشته‌اند. بنابراین انتظار نمی‌توان داشت که مبارزات ضد استبدادی شیعیان و در رأس آنها علمای شیعی را ـ چنانکه در واقع امر بوده است ـ به تحریر در آورند و به تحریف، غرض‌ورزی و دروغ‌پردازی نیز نیالایند.

تاریخ سیاسی معاصر ما انباشته از مطالب تحریف‌آمیز و بی‌پایه‌ای نسبت به علما و روحانیون است که توسط قلم به دستان مغرض از قبیل نویسندگان و مورخان نوشته شده است.

در دو قرن اخیر که مبارزه فردی و یا گروهی علمای شیعه با استعمارگران و عمال سرسپرده‌ی آنان و پادشاهان و امرای ستمگر وقت ادامه داشت، آنان هیچگاه در صدد برنیامدند، انگیزه و شرح مبارزات خود را نوشته و در معرض دید و قضاوت مردم زمان خود و نسل‌های بعد قرار دهند. آنچه سبب این امر گردید گذشته از اشتغال دائم آنان به امور علمی و اجتماعی، «احساس تکلیف» و فروتنی اخلاقی ایشان بود و لذا شرح و بیان اقدامات خود را نه تنها لازم نمی‌دیدند بلکه چه بسا اسباب تضییع اجر اخروی می‌دانستند و به شدت از آن پرهیز می‌کردند. همین عامل موجب گردید تا قلم به دستان مغرض آنگونه که می‌خواستند، و یا دستور داشتند به شرح اقدامات سیاسی علما و علل و انگیزه‌های آن بپردازند. از این رو تاریخ سیاسی معاصر ما انباشته از مطالب تحریف‌آمیز و بی‌پایه‌ای نسبت به علما و روحانیون است که توسط همین قبیل نویسندگان و مورخان نوشته شده است.

تاریخ موثق آن است که اخبار و وقایع چنانکه روی داده است بدون کم و کاست و یا حب و بغض نسبت به اشخاص نوشته شود و سیر زمان و گذشت ایام و تغییر نگرش‌ها و بینش‌ها موجب نادیده گرفتن و حذف برخی وقایع نگردد؛ بلکه باید سخنان و نوشته‌های افراد مؤثر را که در زمان خود در سرنوشت جنبش مؤثر بوده‌اند آورد تا نسل‌های بعد بتوانند درباره‌ی اندیشه‌ها و اقدامات آنان، نفیاً و اثباتاً قضاوت کنند.

خوشبختانه علیرغم تلاش و کوشش فراوان رژیم شاه، نهضت اسلامی، از آغاز تا اندزه‌ای از این آفت در امان ماند؛ زیرا از یک سو اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های امام و دیگر مراجع به تعداد فراوان تکثیر و در سراسر کشور توزیع می‌شد و از سوی دیگر برخی از روحانیون آگاه و دردمند با عبرت از غفلت‌های گذشته و در کوران حوادث در صدد تدوین تاریخ نهضت برآمدند. دوره ی کتاب نهضت روحانیون ایران که توسط فاضل دانشمند، حجت‌الاسلام والمسلمین جناب آقای دوانی تألیف شده، نخستین کتاب درباره‌ی شرح مبارزه امام خمینی و روحانیت بوده و از کتاب‌های معتبر در این زمینه است. این کتاب نخست در سال 41 و بلافاصله پس از ختم غائله انجمن‌های ایالتی و ولایتی در یک جلد نوشته شد و پس از گذشت شانزده سال و با آغاز و گسترش دامنه‌ی انقلاب اسلامی در سال 56 و 57 ، نویسنده در صدد برآمد تا اخبار و اطلاعات روزمره‌ی نهضت را ثبت و اسناد و مدارک مربوطه را تا آنجا که دسترسی داشته است جمع‌آوری نماید و نهایتاً تاریخ نهضت روحانیت شیعه را از قدیم‌ترین زمان‌ها تا پیروزی انقلاب و تأسیس نظام جمهوری اسلامی و از آن پس تا نخستین سال‌های جنگ تحمیلی با فقد امکانات و زحمات قابل تقدیری تدوین کند.

شکل‌گیری ایده نوشتن کتاب

مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین علی دوانی، مؤلف مجموعه ده جلدی نهضت روحانیون ایران معتقد بود «نهضت روحانیت از مشروطه تاکنون گسستگی نداشته است». چنین باوری او را ترغیب به ثبت این نهضت در تاریخ معاصر ایران کرد. او با جمع‌آوری اسناد، اعلامیه‌ها، نوارهای سخنرانی، عکس‌ها و دیگر مدارک ارزشمند، هدف خود را دنبال کرد و بعدها کتابش را با نام نهضت روحانیون ایران منتشر نمود.
در پژوهش و نگارش تاریخ انقلاب اسلامی دو منبع مورد مراجعه محققان و پژوهشگران این عرصه است:

نخست: خاطرات شاهدان عینی

دوم: اسناد

اسناد مورد استفاده در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی، خود به دو دسته مهم قابل تقسیم است:

الف: اسناد امنیتی و سیاسی نهادهای ذی‌ربط حکومت پهلوی.

ب: اعلامیه‌ها، بیانیه‌ها، تراکت‌ها و شب‌نامه‌هایی که توسط مراجع و انقلابیون طی دوران قبل از انقلاب انتشار یافته است.

علی دوانی، در مقدمه چاپ دوم کتاب، با قلمی ساده به اهمیت موضوع و سختی‌ها و مشکلاتی که بر سر راه تهیه این اسناد وجود داشته اشاره می‌کند تا خواننده کتاب اولاً از این اسناد براحتی و سادگی نگذرد ثانیاً مشکلات تهیه آن‌ها را دریابد. او در صفحات نخستین کتاب در شرح این دشواری‌ها چنین می‌نویسد:
«بر سر همین کار بارها چاپخانه‌ها، یا دستگاه‌های پلی‌کپی، کشف و یا خود قاصدهای مرد و زن دستگیر و متصدیان چاپخانه‌ها و دستگاه‌ها و زنان و مردان مبارز به زندان افتاده و دچار شکنجه‌ها شده، تا جایی که گاهی به قیمت جان آن‌ها تمام می‌شد یا لااقل به چندین سال زندان محکوم می‌گردیدند. پس خوانندگان محترم وقتی به یکی از این اسناد می‌رسند بطور سطحی از آن نگذرند چه هر کدام با خاطراتی دردناک و سوابقی اسف‌بار توأم بوده است. به این آسانی‌ها صادر نشده و به دست شما نرسیده است که آن را سر سری گرفته و با یک دید از آن بگذریم.»

در جریان نهضت اسلامی که از سال 1341 به رهبری مراجع عظام تقلید و در رأس آنها حضرت امام در اعتراض به مصوبات غیراسلامی حکومت پهلوی آغاز گردید و طی دوماه به لغو لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی منجر شد، در مبارزات دو ماهه‌ای که در قم و سایر شهرستان‌ها توسط علما و مراجع تقلید در جریان بود مرحوم حجت‌الاسلام دوانی در اقدامی کاملاً ابتکاری به جمع‌آوری اعلامیه‌ها و بیانیه‌های مراجع پرداخت و اولین کتاب پیرامون نهضت اسلامی را با نام نهضت دو ماهه روحانیون ایران تدوین و در همان سال انتشار داد. اهمیت انکارناپذیر این اثر ضمن تدوین و نگارش در نزدیک‌ترین زمان به وقوع حادثه در جمع‌آوری و ثبت و انتشار اسناد مهم تاریخ شروع نهضت اسلامی بود.
مرحوم دوانی پس از غائله انجمن‌های ایالتی و ولایتی در سال 1341 تا سال 1350 در قم ساکن بود و به تهیه و گردآوری اسناد و مدارک مربوط به حوادث بعدی نهضت اسلامی ادامه داد. در نیمه دوم سال 1357 که جریان نهضت اسلامی به انقلاب خروشان تبدیل می‌گردید وی بر اساس نگرش و دغدغه تاریخی و با تکیه بر منابع و اسناد ارزشمندی که گردآوری کرده بود، نخستین جلد کتاب نهضت روحانیون ایران را به اتمام رساند و بقیه مجلدات را نیز به تدریج تا پایان نیمه اول سال 1360 نوشت.
دوره 10 جلدی آن در همان سال منتشر شد. انتشار چنین اثری آن هم به فاصله اندک از پیروزی انقلاب اسلامی، مورد استقبال و تحسین بسیاری از مردم واقع گردید.

چاپ جلدها

پس از چاپ اول نهضت روحانیون ایران در سال 1360، چاپ دوم آن در سال 1377 توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی انتشار یافت.

سومین جلد از مجلدات کتاب نهضت روحانیون ایران، مشتمل بر اسناد و مدارک و حوادث دور اول و دوم نهضت روحانیون ایران از آغاز غایله انجمن‌های ایالتی و ولایتی تا وقایع چهلم فاجعه مدرسه فیضیه قم از مهر ماه 1341 تا اردیبهشت 1342 می‌باشد. بخشی از این کتاب که در 1358 توسط بنیاد فرهنگی امام رضا (ع) منتشر شد، عیناً مطالب کتاب نهضت دو ماهه روحانیون ایران است.

هدف مولف از نگارش کتاب

علی دوانی چاپ اول کتاب را در «شرایط بحرانی وضع روحانیت و کنترل شدید ساواک و اطلاعات شهربانی قم» چاپ و منتشر می‌کند. اندکی بعد ساواک نسخه‌های توزیع شده کتاب را جمع‌آوری و اقدام به دستگیری نویسنده و حتی برخی از دارندگان کتاب نمود.

آن چه مؤلف را به نگارش این اثر واداشته، مستندسازی حرکت عظیم روحانیون بوده است. گرچه در این راه گرفتار شده و زندانی نیز می‌شود. همانگونه که ذکر شد او چاپ اول کتاب را در «شرایط بحرانی وضع روحانیت و کنترل شدید ساواک و اطلاعات شهربانی قم» چاپ و منتشر می‌کند. اندکی بعد ساواک نسخه‌های توزیع شده کتاب را جمع‌آوری و اقدام به دستگیری نویسنده و حتی برخی از دارندگان کتاب نمود.

14 مهر 1341 ماجرای تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در دولت آقای عَلم آغاز می‌شود. این قانون قبلاً بصورت اصولی در اصل لازم متمم قانون اساسی آمده بود و جزو شرایط انتخاب‌شونده و انتخاب‌کنندگان پایبندی به دین مبین اسلام، سوگند به قرآن کریم و محرومیت طایفه نسوان قید گردیده بود.

اصولاً اصل اول متمم قانون اساسی می‌گفت:

«مذهب رسمی ایران اسلام و طریقه حقه جعفریه اثنی‌عشریه است. باید پادشاه ایران دارا و مروج این مذهب باشد. مؤلف کتاب از صفحه 25 تا 28 می‌کوشد تا رئوس مطالب و قوانین موجود کشور را (در دوران شاهنشاهی) ذکر نماید تا روشن شود که چرا اقدام دولت علم، از سوی علمای اعلام خلاف قانون تشخیص داده شده اعتراض گسترده روحانیون و مردم را به همراه آورد.
خبر مندرج در روزنامه کیهان روز دوشنبه 16 مهر که با عنوان «به زنان حق رأی داده شد» به قم می‌رسد و اعتراضات آغاز می‌گردد.

نویسنده کتاب با درج عین تلگراف و مشخص کردن جلسات و مطالب مطرح شده توسط مراجع عظام تقلید، خواننده را گام به گام به قم برده و تا کاخ سلطنتی و پاسخ‌های مربوطه همراهی می‌کند.
اعتراضات علمای قم، تهران، اصناف و بازاریان (با قید متن بیانیه‌ها و تلگراف‌ها) از صفحه 28 شروع می‌شود و تا پایان کتاب ادامه دارد.

ویژگی‌های کتاب

یکی از ویژگی‌های این کتاب این است که بلافاصله پس از آغاز این نهضت، به چاپ و تجدید چاپ رسیده است و تقریباً همه حوادث با همان سیر طبیعی خویش به قلم آمده و درج شده است بگونه‌ای که براستی کتاب را می‌توان جز و اسناد قطعی و منصفانه نهضت اخیر ایران تلقی کرد و آن را از جهت‌گیری‌های سیاسی خالی دید.

مؤلف تلاش نموده در کنار اسناد و منابع مستند از ارایه تحلیل و نظر خود و به عبارت دیگر از تحمیل عقیده شخصی بر خوانندگان خودداری نماید.

ویژگی دیگر کتاب را در شخصیت نویسنده آن می‌توان جستجو کرد. شهرت علمی و اعتبار وی نزد مراجع عظام وقت، شیوه علمی گردآوری، تدوین و نگارش کتاب، مهم‌تر از همه اعتدال و بی‌طرفی علمی در گزارش مبارزات علما و مراجع از دیگر وجوه قابل توجه کتاب در تاریخ انقلاب اسلامی می‌باشد.
مرحوم دوانی علاوه بر گردآوری اسناد و منابع مکتوب تاریخ انقلاب اسلامی برخی از منابع صوتی چون نوارهای سخنرانی حضرت امام (ره) و سایر مراجع را هم در تدوین کتاب نهضت روحانیون ایران مورد استفاده قرار داده است. علاوه بر این مؤلف خود از نزدیک هم با مراجع و علما ارتباط داشت و هم بسیاری از انقلابیون را می‌شناخت و هم خود شاهد و ناظر بسیاری از حوادث و جریانات تاریخ انقلاب اسلامی بود. تجلی انصاف، اشراف و آگاهی وی بر حوادث تاریخی و شناخت افراد سبب شده است وی در قضاوت‌های خود نهایت اعتدال را رعایت نماید.

جایگاه خاص این روحانی مؤلف باعث می‌شود که این کتاب جزء اسناد حقیقی قرار بگیرد و آنچه را در کمتر کتابی بتوان یافت دراین مجموعه ثبت گردد.

در این کتاب غیر از شهرهای قم، تهران و مشهد، به علمای اکثریت شهرهای بزرگ ایران و اقدامات آنان نیز اشاره شده و متن اعلامیه ها و سخنرانی ایشان درج گشته است.

یکی از نکات جالبی که با تألیف چنین کتابی بصورت مستند، به دست مورخان و پژوهشگران می‌آید این است که علمای اعلام و بخصوص امام خمینی«ره» از نخستین اعتراض خود بصورت کوبنده و توفانی موضوع را شروع نکرده و بلکه در تلگراف‌هایی به شاه، نخست جنبه امر به معروف و لحن ملایم را رعایت نموده و با توجه به مراحل مختلف بی‌توجهی‌های دربار در رژیم پهلوی به این تذکرات، کم کم لحن نصیحت‌گرانه به لحن منتقدانه  کشیده شده است تا حجت بر شاه و دولت‌های مربوط تمام شود و فرصت برای تنبه و توبه عملی برای آنان وجود داشته باشد.

صفحات 185 تا 193 کتاب نیز حاوی متن شعر آقایان حاج شیخ عباس مصباح‌زاده، حاج شیخ محمد حسین بهجتی اردلانی و صادق حشمت است که وجه ادبی را نیز به ثبت رسانده است .

از صفحه 195 با عنوان «دور دوم نهضت»، موضوع «انقلاب سپید شاه و مردم» مورد بررسی قرار می‌گیرد. اعلامیه امام خمینی«ره» در تحریم رفراندوم شاه، عیناً ذکر می‌شود. سپس اعلامیه سایر مراجع، جامعه روحانیت، اعلامیه دانشجویان مسلمان دانشگاه، حمله به دانشگاه، درگیری طلاب قم با مأموران شهربانی و اعلامیه شدیداللحن امام، نطق تاریخی شاه بر ضد روحانیت در قم، رفراندوم انقلاب سفید، اعلام عزای ملی به جای عید از سوی روحانیون، حمله مهم و مشهور عوامل شاه به مدرسه فیضیه قم مطرح شده و با چهلم فاجعه مدرسه فیضیه کتاب پایان می‌پذیرد.

از صفحه 260 کتاب تا پایان آن، فاجعه حمله به مدرسه فیضیه را روایت می‌کند. به دلیل حضور مولف در متن ماجرا، این واقعه بصورت مؤثرتر و مستندتر به رشته تحریر در آمده و برای پژوهشگران سندی غیر قابل تردید می‌باشد.

شناسنامه کتاب

نام کتاب: نهضت روحانیون ایران (10 جلد در 5 مجلد)
موضوعات: (سربداران، مشروطیه، جنبش جنوب، نهضت جنگل، پهلوی اول (مدرس)، پهلوی دوم (کاشانی) و انقلاب اسلامی (خمینی)
توسط: علی دوانی،
ناشر: مرکز اسناد انقلاب اسلامی – تهران،
چاپ دوم، ۱۳۷۷ شمسی،
قطع: وزیری،
تعداد صفحه: ۲۹۶۸،
رده کنگره: ۹ن۹د/1413 DSR،
شابک: ۹۶۴-۶۱۹۶-۱۵-۲،
کلیدواژه‌ها: تاریخ ایران قرن ۱۴، جنبش‌های اسلامی، انقلاب مشروطه ۱۳۲۴ – ۱۳۲۷ ق، انقلاب اسلامی ایران ۱۳۵۷، روحانیت و سیاست.