مصطفی اسکندری
یکی از جریانات تأثیر‌گذار در جهان اسلام و از جمله در ایران، جریان روشنفکری است که بدون شناخت آن فهم بسیاری از تحولات سیاسی و فرهنگی صد ساله اخیر ایران امکان ندارد، به همین جهت نگاهی اجمالی به این جریان خواهیم داشت.
قبل از ورود در بحث از جریان روشنفکری، که نقطه آغازین آن در کشور ایران به بیش از صد سال پیش می‌رسد، لازم است ابتدا توضیحی اجمالی در مورد واژه روشنفکری داشته باشیم.
بی‌تردید روحانیت شیعه در عهد قاجار از نیرومندترین و متنفذترین اقشار و ایران بود؛ اقتدار و مبارزاتی که منجر شد مظفرالدین شاه قاجار ۷ ماه پس از دستور تاسیس «عدالتخانه»، در روز ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ فرمان مشروطیت را صادر کرد.
جریان‌شناسی حوزوی یکی از حوزه‌های مطالعاتی است که سابقه زیادی از عمر آن نمی‌گذرد. جریان‌های حوزوی را می‌توان از جهات مختلف دسته‌بندی کرد. جریان‌های عرفانی، جریان‌های کلامی، جریان‌های فقهی و اصولی، جریان‌های تفسیری، جریان‌های حدیثی و نیز جریان‌های سیاسی برخی از این وجوه و جهات هستند. در این مقاله می‌کوشیم به ضرورت جریان شناسی حوزوی، پیشینه و انواع آن اشاره‌ای داشته باشیم.
حوزه‌های علمیه باید خود را سربازان نظام بدانند
نظام، مرتبط و متصل و همزاد است نسبت به روحانیت. اگر روحانیت نبود، شما بدانید این نظام تشکیل نمی‌شد؛ این انقلاب پیروز نمی‌شد. بنده از قبل از انقلاب در محافل روشنفکری بوده‌ام، با گروه‌های سیاسی ارتباط نزدیک داشته‌ام، همه‌ی آنها را هم می‌شناختم، با خیلی‌هاشان هم بحث و جدل کرده بودیم. این را من از روی اعتقاد و با استدلال می‌گویم:
اگر جامعه‌ی روحانیت نبود، این انقلاب پیروز نمی‌شد؛ تا صد سال دیگر هم پیروز نمی‌شد.
روشنفکران سیاسی ما که بعضی‌شان هم آدم‌های خوبی بودند، دلسوز هم بودند - همه، آدم‌های ناراه و منحرفی نبودند - توانائی‌اش را نداشتند، مقبولیت نداشتند، در بین مردم نفوذ نداشتند،
نمی‌توانستند بر دل‌های مردم حکومت کنند. آنکه می‌توانست اولاً از حیث سطح، تمام کشور را فرا بگیرد، ثانیاً از حیث عمق و تأثیر، تا اعماق دل‌ها نفوذ کند، روحانیت بود؛ که همه جا بود
