برشی از کتاب | مبانی فکری جریان التقاطی در قاجار

روشن­فکران غرب­گرای ایرانی، از آنجا که توان گرفتن اعتقادات دینی از مردم ایران را نداشتند و باورهای عمیق توده‌های مردم و روحانیت بیدار شیعه، مانع کار آنها بود، به طرح «اصلاح دین» به ­جای «احیای دین» روی آوردند و همان نسخه پروتستان­‌گرایی در دنیای مسیحی غرب را برای دنیای اسلام توصیه و تجویز کردند و از پروتستانتیزم اسلامی سخن گفتند.

 

مبانی فکری جریان التقاطی در این دوره

از آنجا که جریان­‌های التقاطی از ترکیب چند مکتب پدید آمده‌­اند، شاید بهتر باشد که به ­جای عنوان مبانی فکری از مکاتب فکری سخن بگوییم. چنان­که پیشتر نیز بیان کردیم، از ابتدای حاکمیت قاجاریه تا انقلاب مشروطه، جریان التقاطی در قالب ترکیب اسلام و اومانیسم تکوین می‌­یابد و افرادی چون میرزا صالح شیرازی، میرزا فتحعلی آخوندزاده و به ­ویژه میرزا ملکم‌خان، زمینه­‌سازان و مروجان این نوع التقاط هستند و تشکیلاتی که به­ صورت مخفی این نوع التقاط را گسترش می‌­دهد، همان تشکیلات فراماسونری و با عنوان فراموش­‌خانه است.

بنابراین، برای درک مبانی یا مکاتب فکری آنان، لازم است مبانی فکری فراماسونری -یعنی سازمان مخفی مروج التقاط و شرک- و اصول اندیشه این افراد را بررسی کنیم. با نگاهی به اندیشه‌­هایی که زمینه‌­سازان التقاط در این عصر طراحی کردند و آموزه­‌های فراماسونری مبانی زیر درخور توجه است:

 

اصلاح دین یا پروتستانتیسم اسلامی

این اصول در اندیشه بانیان و زمینه­‌سازان التقاط در عصر قاجار، تحت تأثیر تحولات اروپا صورت گرفته است. آن­ها به دلیل حضور در غرب و آشنایی با افکار غربی، عامل پیشرفت جوامع غربی را در مکتب انسان­‌گرایی و پروتستانتیسم می‌دانستند؛ ازاین­‌رو همان نسخه غربی را برای جامعه ایران توصیه می­‌کردند.

 با اقدامات خلاف مسیحیتِ اصیل و خودسرانه رهبران کلیسا، انحرافات گسترده حاکم بر مسیحیت و ورود خرافات به همراه تضاد بین ایمان و عقل و علم و دین از سوی دیگر و همچنین استبداد کلیسا و امپراتوری مسیحی و استثمار توده­‌ها توسط فئودال­‌ها و نظام فئودالیزم که کلیسا از آنها حمایت می­‌کرد، جنبشی در اروپا با عنوان اصلاح دین یا «رفرماسیون» به­ وجود آمد.

 رهبری این جنبش را برخی کشیشان و متخصصان الهیات مسیحی همچون مارتین لوتر آلمانی و جان کالون فرانسوی بر عهده داشتند. نتیجه اقدامات آنها پیدایش فرقه جدیدی در مسیحیت به نام پروتستان بود.

 پروتستانتیزم با حذف واسطه خدا با انسان یعنی حذف روحانیت مسیحی و تأکید بر آزادی­‌های فردی و فردگرایی و همچنین تساهل و تسامح و نفی رهبانیت مسیحی با تأکید بر کار و تلاش به ­عنوان عبادت و تأیید ثروت‌­اندوزی و انباشت ثروت، عاملی برای پیشرفت جوامع غربی به شمار آمد.

 

روشن­فکران غرب­گرای ایرانی، اسلام را عامل عقب­‌ماندگی ایران و حاکمیت اسلام را نتیجه حمله عرب­‌ها و سلطه فرهنگ عربی بر ایران می­‌دانستند که به زعم آنان امپراتوری ساسانی را شکست داده بود.

 

آن­ها بدون توجه به عوامل داخلی شکست ساسانیان و به پیام جهانی، فرا زمانی، فرا مکانی و فرا قومی اسلام و همچنین بدون بررسی دقیق تفاوت‌­های اسلام با مسیحیت انحرافی، نسخه واحدی را برای رفع مشکلات جامعه ایران تجویز می­‌کردند.

 آنان اگر توان داشتند، به مبارزه صریح با اسلام و دین بر می­‌خاستند؛ چنان­که برخی مانند آخوندزاده مطالبی در این زمینه دارند، اما از آنجا که توان گرفتن اعتقادات دینی از مردم ایران را نداشتند و باورهای عمیق توده‌­های مردم و روحانیت بیدار شیعه، مانع کار آنها بود، به طرح «اصلاح دین» به ­جای «احیای دین» روی آوردند و همان نسخه پروتستان­‌گرایی در دنیای مسیحی غرب را برای دنیای اسلام توصیه و تجویز کردند و از پروتستانتیزم اسلامی سخن گفتند.

 نتیجه سخن آنها یعنی پذیرش مکتبی مرکب از اومانیسم (اصالت انسان) به ­همراه اسلام است؛ مکتبی التقاطی که محتوای آن اومانیسم، و شکل و صورت آن اسلام است.

 

اصالت انسان با اومانیسم

اصالت انسان در اندیشه التقاطیون عصر قاجار، با تعابیری همچون توسل به «جوهر ذاتی آدمی»، آدمیت و نشئه آزادیت و حقوق انسانیت و مانند آن­ها یاد شده است. ارتجاع اروپا پس از رنسانس به مکتب اصالت انسانی یونان و روم باستان و رساندن انسان به جایگاه خدایی از سویی و پیشرفت‌­های مادی غرب از سوی دیگر، برخی روشن­فکران ایرانی را به این نتیجه رسانده بود که عامل پیشرفت غرب علاوه بر پروتستانتیزم، مکتب اصالت انسان یا همان اومانیسم است.

از این رو، باتوجه به برخی شباهت‌­ها در مفاهیم مربوط به جایگاه انسان در اسلام و اومانیسم، کوشیدند تا همان اومانیسم غربی را در لفافه دین ترویج و تبلیغ کنند، تا شاید به تعبیر خود ، ایران را از عقب‌­ماندگی نجات دهند. تأکید بر اصالت عقل یا ساینتیسم و همچنین اصل «پیشرفت یا ترقی » و به تعبیر برخی «پروقره» و نیز تولرانس، ذیل همین اصالت انسان یا اومانیسم که در واقع خود یک مکتب است، توسط التقاط­‌گرایان عصر قاجار صورت می­‌گیرد.

ادامه دارد...

منبع: جریان­شناسی تفکر التقاطی در ایران معاصر- آیت مظفری