مراجع شیعه، قهرمان مبارزه با سلطه بیگانگان در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بودند. آنها در حوزه‌های دفاعی و نظامی آماده حضور در صحنه‌های نبرد با دشمن استعمارگر شدند. این در شرایطی است که روشنفکران ایرانی مروج تسلیم در برابر غرب بودند.
روشنفکرانی که در یک قرن اخیر نقش حساس و مهمّی در حرکت‌های سیاسی و اجتماعی داشتند را به دو گروه تقسیم می‌کنیم.
الف- گروه دنباله‌رو روحانیت شیعه. انگیزه آنها حفظ دین و مبارزه با فساد و استبداد بود.
ب- گروه دیگر رهبران سیاسی غیر مذهبی. این رهبران عموماً لیبرال و غرب‌زده بودند و تحت تأثیر فرهنگ و تمدن غرب بودند.
اشاره: برای شناخت فرایند شکل‌گیری و تأسیس جریان التقاطی در ایران معاصر، مروری بر بستر تاریخی تحولات سیاسی - اجتماعی ایران از ابتدای دوره قاجاریه، ضروری می‌نماید. چگونگی تأسیس سلسله قاجار و بررسی اوضاع ایران در اوایل قرن سیزده هجری (نوزده میلادی)، در ابعاد مختلف به ما در درک و تحلیل جریان‌شناسی فکری - سیاسی این دوره کمک می‌کند.
2- 1. فرایند سیاسی - اجتماعی، زمینه ساز افکار التقاطی در این دوره
