روشنفکرانی که در یک قرن اخیر نقش حساس و مهمّی در حرکت‌های سیاسی و اجتماعی داشتند را به دو گروه تقسیم می‌کنیم.
الف- گروه دنباله‌رو روحانیت شیعه. انگیزه آنها حفظ دین و مبارزه با فساد و استبداد بود.
ب- گروه دیگر رهبران سیاسی غیر مذهبی. این رهبران عموماً لیبرال و غرب‌زده بودند و تحت تأثیر فرهنگ و تمدن غرب بودند.
جریان‌شناسی یکی از علوم میان رشته‌ای است که امروزه در دنیا دارای جایگاه ویژه‌ای است. عالِم جریان‌شناس از یک طرف بر علم تاریخ باید احاطه داشته باشد و از طرف دیگر با تسلط بر علوم سیاسی ـ اجتماعی و همچنین در نظر گرفتن الزامات مکان، زمان و زمانه، بتواند آینده‌پژوهی کند و در نتیجه جریان‌ساز باشد. پس این نکته مسلّم است که جریان‌سازی فرع بر جریان‌شناسی است. قطعاً جریان‌سازان هر عصری، جریان‌شناسان خوبی هستند. حزب، گروه یا افرادی که نتوانند جریان‌سازی کنند، حیات اجتماعی ندارند و محکوم به مرگ هستند .از آنجایی که ضرورت جریان‌شناسی امری بدیهی و روشن است لذا قبل از رسیدن به الزامات و راه‌های جریان‌سازی؛ تعریف جریان‌شناسی و راه‌های رسیدن به جریان‌شناسی روشمند نیاز به تبیین صحیح دارد.
