تاریخ علما | تشیع زیربنای نهضت­‌های مردمی

رایج‌­ترین شیعه­‌ی مذهب تشیع در ایران است، محمد منتظر امام دوازدهم را که در سال ۷۸5 میلادی غایب شده بود، مهدی می‌­خواندند. شیعیان امامیه معتقد بودند که حضرت امام مهدی زنده است و پنهان گشته ولی دیر یا زود ظهور خواهد کرد و تجددی در دین پدید خواهد آورد.

 

تشیع زیربنای نهضت­‌های مردمی

دانشمند محقق روسی در بخش «معتقدات این نهضت­‌ها» می‌­نویسد: «در ایران قرون وسطی مذهب تشیع بیشتر در میان روستاییان شایع بوده و در موارد بسیار، پایه‌­ی عقیدتی نهضت­‌های مردم را تشکیل می­‌داده، سپس می‌­نویسد:

«جنبش­‌های روستایی قرون وسطی در ایران بارها زیر علم سبز «تشیع» توسعه یافت. زیرا بعضی از افکار و عقاید شیعه با روحیه­‌ی مخالف‌­آمیز روستاییان هماهنگ بود. نخست اینکه تقریبا در تمام دولت­‌های فئودالی ایران در قرن سیزدهم و چهاردهم (میلادی) مذهب «تسنن» حاکم بود، و تشیع مورد تعقیب و ایذاء قرار می­‌گرفت.

احترام به شهیدان (علی و حسین و دیگر امامان شهید) در عقاید شیعه جای مهمی داشت، و این خوشایند روستاییان ستمدیده بود. ولی چیزی که بیش از همه برای عامه‌­ی مردم جذاب بود اعتقاد به ظهور مهدی بود که با «رجعت مسیح» مشابهت دارد».

 

شیعیان امامیه

رایج‌­ترین شیعه­‌ی مذهب تشیع در ایران است، محمد منتظر امام دوازدهم را که در سال ۷۸5 میلادی غایب شده بود، مهدی می‌­خواندند. شیعیان امامیه معتقد بودند که حضرت امام مهدی زنده است و پنهان گشته ولی دیر یا زود ظهور خواهد کرد و تجددی در دین پدید خواهد آورد، و همچنان­که در صدر اسلام بوده است برقرار خواهد ساخت، و یاسای چنگیزی و نظامات ظالمانه‌­ای را که سنیان و فاتحان مغول معمول کرده‌­اند، با شمشیر بر خواهد انداخت.

بدین سبب «چشم به راه مهدی بودن» در عقاید مردمی که نهضت­‌های قرن سیزدهم را در ایران به پا داشتند، مقام بلندی داشته است. ولی در قرن چهاردهم و پانزدهم میلاد هم این عقیده راسخ‌­تر و مشهودتر گشت.

 

شیخ خلیفه روحانی شیعی

پایه­‌گذار نهضت فکری سربداران

در آخرین سال­‌های حکومت ایلخان ابوسعید نارضایتی و غلیان افکار قشرهای پایین مردم روستا و شهر در خراسان به حد اعلا رسیده بود، و هم در آن زمان واعظی پدید آمد که کوشید تا نهضت نارضیان را سازمان دهد، و از لحاظ فکر رهبری کند. به گفته مورخان قرن پانزدهم میلادی که هم­زمان تاریخ مفقود «سربداران» بوده‌­اند، واعظ مزبور یکی از شیوخ صوفیه و از مردم مازندران بود، به نام شیخ خلیفه.

وی در جوانی به تحصیل علم پرداخت و قرآن را از بر کرد و علم منطق و علم‌ ­الفراسه آموخت، سپس به مطالعه­‌‌ی اصول تصوف پرداخت و مرید «بالوی زاهد» از شیوخ درویشان که در آمل مازندران بود، گشت. خلیفه پاسخ مسائلی را که ناراحتش می­‌کرد در سخنان وی نیافت و به سمنان نزد علاءالدوله سمنانی که در آن عهد معروف­‌ترین شیخ دراویش ایران بود رفت.

شیخ مزبور روزی از خلیفه پرسید که وی پیرو کدام­یک از چهار مذهب بر حق تسنن می‌­باشد؟ خلیفه پاسخ داد: «آنچه من می­‌جویم از آن مذاهب اعلاست» شیخ مؤمن که طاقت شنیدن سخنان کفرآمیز این بی­‌دین را نداشت دوات خود را بر سر خلیفه شکست.

آنگاه خلیفه به بحرآباد نزد شیخ‌ ­الاسلام غیاث­ الدین عبدالله الحموی رفت «ولی آنجا نیز مراد و مقصود او حاصل نشد» و ترکش گفت. خلیفه جویای چه چیز بود؟ آیا گم­گشته­‌ی وی همان مسائل مربوط به عدالت اجتماعی و پیکار علیه بیداد - که بعدها بدان پرداخت - نبود؟ مورخان در این باره خاموشند، شاید این سکوت عمدی باشد. فقط این نکته محقق است که خلیفه از تعلیمات نامی‌­ترین شیوخ صوفیه نیز راضی نبود، و با ایشان اختلاف ­نظر داشت. چیزی نگذشت که وی به سبزوار رفت و لقب شیخ بر خود نهاد...

ادامه دارد ...

منبع: نهضت روحانیون ایران